Een recept voor het maken van Liminale Ruimtes

Artikel door Ian Witte

Afbeelding 1: Een dam in dichte mist. Serra da Estrela, Portugal. (Bron: Ian Witte, 2022)

Welkom, lezer! Wat fijn dat je even de tijd neemt om bij dit artikel stil te staan tijdens je reis door het thema van liminale ruimtes. Hebben andere publicaties je geïnspireerd om dieper in het onderwerp te duiken en je eigen voorstelling te maken van deze onheilspellende plekken? Wacht hier dan even. Ik neem je mee aan de hand van mijn eigen ervaringen die ik door de jaren heen heb verzameld, om je het recept te geven waarmee je zelf zo’n liminale ruimte kunt creëren.

Het recept is vrij eenvoudig. Ik heb me laten inspireren door de Reddit-pagina ‘LiminalSpace’, waar je al een gids kunt vinden om liminale ruimtes te ontdekken. Daar vind je ook een scala aan voorbeelden die door de community zijn verzameld – zeker de moeite om eens te bekijken. In grote lijnen heb je slechts vijf ingrediënten nodig:

1. Een bewegingsruimte naar keuze

2. Een snufje nostalgie

3. Een kleine dosis vergankelijkheid

4. Een vleugje sfeer naar keuze

5. Een beetje onheilspellendheid als garnering op het eind

Bewegingsruimtes

Het recept begint bij het leggen van de basis van je creatie: de ruimte. Liminale ruimtes zijn ruimtes waar je je doorheen beweegt, of plekken die een transformerende ervaring bieden (Wiggins, 2024). Het zijn ruimtes die mensen doorgaans slechts passeren in het dagelijks leven – deze mensen zijn vreemdelingen waarvan de identiteit onbekend blijft in de korte momenten waarin je elkaar passeert. Plekken als luchthavens, treinstations, wegen of gangen worden vaak als voorbeeld hiervan gebruikt (afbeelding 2, 3). Aangezien we een ‘ruimte’ willen en geen ‘plaats’, moeten deze plekken ontdaan worden van alles wat hen identiteit geeft: verwijder alle mensen en wezens die anders de geest van de plek zouden bepalen.

Afbeelding 2: Luchthaven Schiphol, Nederland. (Bron: P. Hoffard, 2024)

Afbeelding 3: Metrostation Blaha Lujza Tér, Boedapest, Hongarije. (Bron: Ian Witte, 2022)

Een liminale ruimte beperkt zich niet tot deze fysieke plekken die anders vol leven zouden zijn. Liminaliteit kan ook een sociale of cognitieve ‘tussenfase’ zijn (Schnugg, 2019) – een moment waarop je je nog niet op je bestemming bevindt – een tijd waarin je je beweegt van het bekende naar het onbekende – een ruimte tussen verleden en toekomst (Hilger, 2022). Je zou zelfs dit recept kunnen beschouwen als een liminale ruimte in je reis naar het worden van een liminaal ontwerper. Sta daar maar eens even bij stil.

Nostalgie

Natuurlijk bevinden we ons altijd ergens tussen het verleden en de toekomst. Maar we zijn te druk bezig om daar echt bij stil te staan. Het zijn vaak stressfactoren die ons uit onze dagelijkse routine halen en ons confronteren met de liminale ruimte om ons heen. Hilger (2022) noemt enkele van de grootste stressmomenten: het verlies van dierbaren, verhuizen, of van baan wisselen. Het zijn stuk voor stuk gebeurtenissen die ieder mens vroeg of laat meemaakt – gevoelens van isolatie die we allemaal ooit een keer zullen moeten doorstaan. De mensen en plekken die zo’n fase in het leven omringen, zijn echter heel persoonlijk. Het gevoel vast te zitten in de tijd, mijmerend over herinneringen aan eerdere hoofdstukken in je leven, leidt ons naar het volgende ingrediënt: een gevoel van nostalgie. Als voorbeeld laat afbeelding 4 een duinvallei zien, vlakbij mijn ouderlijk huis. Deze plek heeft voor mij een sterke sentimentele waarde. Telkens als ik daar terugkom voor een wandeling voelt het liminaal. Maar pas wel op! Je moet voorzichtig zijn met het toevoegen van nostalgie aan je creatie. Een snufje is genoeg. Zoals de Reddit-gids stelt – omdat nostalgie iets persoonlijks is, is het lastig voor anderen om precies hetzelfde gevoel van liminaliteit te ervaren als jij. Ik had geluk deze foto te maken tijdens een periode van droogte, met ogenschijnlijk perfecte wolken erboven – een surrealistisch landschap dat zelfs voor anderen liminaal kan aanvoelen.

Afbeelding 4: Duinen tijdens droogte in Noord-Holland, Nederland. (Bron: Ian Witte, 2021)

Als je kijkt naar populaire voorbeelden van liminale ruimtes, kom je al snel terecht bij plekken als ‘The Backrooms’, zwembaden of winkelcentra. Vaak gaat het om verouderde architectuur die, zeker als ze verlaten of vervallen is, de indruk geeft alsof ze vastzitten in het verleden (Wiggins, 2024). Ik geloof dat dit precies het juiste vleugje nostalgie bevat om bij vrijwel iedereen een gevoel van liminaliteit op te roepen. Dergelijke foto’s worden vaak gecombineerd met ouderwetse effecten, zoals de vaporwave-esthetiek van videorecorders op een RGB-scherm, of – zoals in afbeelding 5 – gemaakt met flitsfotografie. De vraag is of jongere generaties, geboren in het digitale tijdperk, deze beelden ook nog als liminaal zullen ervaren.

Afbeelding 5: Waterglijbaan in vakantiepark Kováčová, Slowakije. (Bron: Pe3kZA, 2015)

Vergankelijkheid

Ons volgende ingrediënt is vergankelijkheid. De term verwijst naar een moment dat slechts van korte duur is. Deze lijkt sterk op ons eerste ingrediënt: een bewegingsruimte, waarin normaal gesproken weinig tijd wordt doorgebracht omdat je er doorheen reist. Echter is vergankelijkheid niet beperkt tot een tastbare ruimte. Volgens de Reddit-gids kan ook een bepaalde gemoedstoestand of abstracte conditie als vergankelijk worden beschouwd. Een voorbeeld hiervan is een droom of een herinnering – een ontastbare ruimte met een zekere mate van surrealiteit. Door deze droomachtige surrealiteit aan je ruimte toe te voegen, kun je de liminale identiteit ervan versterken. Een mild voorbeeld hiervan is een plek zoals Radio Kootwijk (afbeelding 6). Een hogere mate van surrealiteit geeft je ogenschijnlijk eindeloze gangen (afbeelding 7), of oneindige zwembaden omringd door die iconische tegels op alle oppervlakken. Maar opnieuw: wees voorzichtig, je wilt niet te veel surrealiteit toevoegen. Anders betreed je het domein van het internetfenomeen ‘dreamcore’, waarbij de geloofwaardigheid van de ruimte verloren kan gaan.

Afbeelding 6: Radio Kootwijk, Veluwe, Nederland. (Bron: Ian Wite, 2022)

Afbeelding 7: Ondergrondse passage bij treinstation Restauradores, Lissabon, Portugal. (Bron: Ian Witte, 2022)

Sfeer

Goed, we zijn bijna klaar met ons recept. Het vierde ingrediënt, welke de smaak sterk zal beïnvloeden, is de sfeer. Je mag er zoveel van toevoegen als je wilt – elke smaak van sfeer geeft je creatie het effect dat jij wilt bereiken. Sfeer wordt bepaald door omgevingsfactoren die een doodgewone plek een andere ervaring geeft dan normaal. Denk aan weinig voorkomende weer-typen zoals mist (afbeelding 8) of sneeuw (afbeelding 9), die je uit je normale routine halen. Ook het tijdstip van de dag kan invloed hebben op deze beleving: of het nu zonsopgang is, schemering, of de diepe duisternis van de nacht. Zelfs een heldere daglucht kan soms té perfect aanvoelen om echt te zijn. Dit laat ook zien hoe elk ingrediënt het andere aanvult – unieke weersomstandigheden kunnen zo bijdragen aan de surrealiteit van je liminale ruimte.

Afbeelding 8: Gondel op de Pilatusberg, Luzern, Zwitserland. (Bron: Ian Witte, 2024)

Afbeelding 9: Zowel sneeuw als mist, Hveragerði, IJsland. (Bron: Ian Witte, 2023) 

Afbeelding 10: Zowel sneeuw als schemering, Hvanneyri, IJsland. (Bron: Ian Witte, 2022)

Onheilspellendheid

Als garnering hebben we tot slot de onheilspellendheid. Een liminale ruimte is niet compleet zonder minstens een beetje onheilspellend aan te voelen. Dit ingrediënt zorgt ervoor dat je een zekere hoeveelheid ongemak ervaart. Je kan dit eenvoudig versterken met behulp van ons vorige ingrediënt, sfeer. afbeelding 11 en 12 tonen bijvoorbeeld alledaagse plekken die voor veel van onze TOPOS-lezers herkenbaar zijn, maar die door de omgevingsomstandigheden compleet anders worden ervaren.

Afbeelding 11: Forum-gebouw, Wageningen, Nederland. (Bron: Ian Witte, 2020)

Afbeelding 12: Tuin van Haarweg, Wageningen, Nederland. (Bron: Ian Witte, 2025)

Een abstracte manier om een ruimte onheilspellender te maken zonder afhankelijk te zijn van omgevingsfactoren, is door de horizon weg te nemen. Ik heb mensen hier weleens over horen praten alsof je eenzaam vastzit in een oud computerspel dat gebruikmaakt van ruimtelijke grenzen om het speelgebied af te bakenen. Je kunt vrij bewegen en interactie hebben met alles in je directe omgeving. Je grenzen liggen op een middellange afstand – je kunt niet kijken of bewegen naar wat daarachter ligt. Alles wat verder weg is, is puur decoratief. Een cruciaal element van onze grenzeloze werkelijkheid, de herkenbare horizonlijn, ontbreekt. Je blijft achter met de vraag of er werkelijk een grotere wereld daarbuiten bestaat.

Afbeelding 13: Historisch waterfront van Caxias, Portugal. (Bron: Ian Witte, 2023)

Een obscuur voorbeeld van zo’n begrensde ruimte is te zien in afbeelding 14. De ruimtelijke vorming is zo abstract dat het uitnodigt tot meer vragen dan je zou kunnen beantwoorden. In combinatie met de zonnige sfeer voelt de ruimte surrealistisch aan, bijna té perfect om echt te zijn. Maar waarvoor?

Afbeelding 14: Een openbare ruimte in Lissabon, Portugal. (Bron: Ian Witte, 2022)

Als het gaat om het blokkeren van de horizon, hebben wij Nederlanders daar een unieke manier voor gevonden in onze behoefte aan kustveiligheid. Dijken vormen het landschap, soms meerdere achter elkaar. Dit verdeelt de diepte van het landschap in afzonderlijke lagen, bijna als de tweedimensionale decors van een theatervoorstelling (afbeelding 15).

Afbeelding 15: Een dijk in het oosten van Terschelling, Nederland. (Bron: Ian Witte, 2025)

Een truc die kan helpen om schaal toe te voegen aan zulke begrensde landschappen, is het introduceren van diepte. Dit kun je doen door elementen toe te voegen zoals hoogspanningslijnen (afbeelding 16), of andere markeringen zoals te zien in afbeelding 17: van eenzame bomen tot karresporen tussen de velden, of zelfs de schaduwen van wolken die zich over het uitgestrekte terrein trekken. Die laatste afbeelding heeft ook wat weg van een bekende liminale ruimte: de Windows XP-achtergrond.

Afbeelding 16: Graanvelden nabij Székesfehérvár, Hongarije. (Bron: Ian Witte, 2021)

Afbeelding 17: Landbouwvelden nabij Dresden, Duitsland. (Bron: Ian Witte, 2024)

Resultaat

Daar heb je het dan – alle stappen die je nodig hebt om je eigen liminale (voornamelijk buiten) ruimte te bereiden! Eerlijk gezegd heb ik geen idee waarom je ooit de noodzaak krijgt om een liminale ruimte te maken. Als planners en ontwerpers proberen we liminale ervaringen juist te vermijden in onze ontwerpen. Want waarom zouden we een ruimte willen ontwerpen die gevoelens van gevaar, ongemak en isolatie oproept? Natuurlijk zijn er fictieve media, wat soms liminaliteit nodig heeft om zo’n ervaring over te brengen op het publiek. Als het echter gaat om een doelbewust ontwerp van een liminale ruimte in onze echte wereld, dan kan ik mij slechts één voorbeeld heugen: het Joods Museum in Berlijn (afbeelding 18). Elk onderdeel van het gebouw – van schaal tot materiaal, indeling, vorm en zelfs akoestiek – laat bezoekers een gevoel van onzekerheid en desoriëntatie ervaren. Persoonlijk zou ik dit gebouw niet aanraden als voorbeeld van een liminale ruimte op zich. Enerzijds omdat het museum en zijn ruimtes een bestemming vormen – gebouwd om er stil te staan en te reflecteren. Anderzijds omdat de connotatie van het gebouw simpelweg te beladen is – het werd ontworpen om een glimp te geven van de verschrikkingen die de Joodse bevolking tijdens de Tweede Wereldoorlog heeft moeten doorstaan. Het gebouw laat ons slechts zien wat er mogelijk is wanneer de liminale ervaring wordt opgepakt, getransformeerd en doelbewust vertaald naar een volledig nieuwe ruimte.

Afbeelding 18: ‘Memory Void’ kamer, Joods Museum, Berlijn. (Bron: Ian Witte, 2023)

Referenties

Hilger, R. (2022). Embracing Liminal Spaces. The Choral Journal, 62(5). Geraadpleegd van https://www.proquest.com/openview/f7090997a09f7734776a1a289697ad71/1?cbl=47671&pq-origsite=gscholar

Reddit. (2022). You Must Read This Before Posting. r/liminalspace. Geraadpleegd op 12 juni 2025, van https://www.reddit.com/r/LiminalSpace/comments/v6ihmx/you_must_read_this_before_posting/

Schnugg, C. (2019). Spaces In-Between: Liminality. Palgrave studies in business, arts and humanities (pp. 55–72). https://doi.org/10.1007/978-3-030-04549-4_4

Wiggins, B. E. (2024). The backrooms and liminal spaces: Explorations of a digital urban legend. New Media & Society. https://doi.org/10.1177/14614448241238395