Article by Pieter W. Germeraad.
In dit essay wordt uiteengezet waarom het belangrijk is kennis te hebben van hoe je iets maakt en hoe dit bijdraagt aan je “verhaal” en het maken van een realistisch en uitvoerbaar groenontwerp. Het belang van de rol van deze kennis in het ontwerpproces wordt geïllustreerd met een aantal persoonlijke ervaringen met binnen- en buitenlandse projecten.
Gelikte plaatjes of realistisch ambacht?
In de vakwereld van de landschapsarchitectuur duikt regelmatig de vraag op wat je van landschapsarchitecten mag verwachten. Aan de ene kant wordt verwacht dat ze meedenken over strategieën m.b.t. het oplossen van nationale en internationale problemen op het gebied van o.a. klimaatverandering, voorkomen van wateroverlast en de wereldvoedselvoorziening. Aan de andere kant dat ze in staat zijn een goed uitgewerkt plan te maken.
De praktijk leert dat, op welke schaal de landschapsarchitect ook werkzaam is, hij of zij in het algemeen uiteindelijk wordt geconfronteerd met opgaven gericht op het oplossen van ruimtelijke en/of landschappelijke vraagstukken. Vaak houdt dit in het maken van een ontwerp dat in de praktijk kan worden gemaakt. Het maken van een realistisch en uitvoerbaar plan betekent dat je als ontwerper over kennis moet beschikken over de wijze waarop in het plan voorgestelde elementen kunnen worden gemaakt. Ambachtelijke kennis en vaardigheden spelen hierbij en grote rol.
Onder ambachtelijke kennis en vaardigheden wordt in dit verband verstaan: praktische technische kennis en vaardigheden m.b.t. de constructie en aanleg van bouwkundige landschapselementen [verhardingen, muren, trappen, etc.], waterpartijen, beplantingen en grondwerken.
Tijdens mijn werkzaamheden zowel in de praktijk als in het onderwijs en tijdens vakdiscussies blijkt dat de rol van ambachtelijke vaardigheden door landschapsarchitecten en studenten in de landschapsarchitectuur vaak wordt onderschat. Het maken van gelikte plaatjes op de computer is geen probleem maar m.b.t. de uitvoering en het beheer ontbreekt soms toch wel het noodzakelijke inzicht. Een gevolg hiervan is dat het realiseringsgehalte van ontwerpen soms te wensen overlaat. De oorzaak is veelal dat de ontwerper te weinig parate kennis heeft van materialen en hun mogelijke toepassing en het hem of haar ontbreekt aan voldoende inzicht in de vereiste constructie technieken die met het gebruik van materialen samenhangen. Bij de materiaalkeuze en de verwerking ervan wordt vaak te weinig rekening gehouden met lokale omstandigheden.
Welke ambachtelijke kennis en vaardigheden tot de bagage van de landschapsarchitect zouden moeten behoren ligt, naar mijn mening, enerzijds besloten in de rol die de landschapsarchitect heeft in de verschillende stadia bij het maken van een groenproject. Te onderscheiden zijn: ontwerp-, bestek-, aanbestedings-, uitvoerings- en beheerfase. Anderzijds in de geografische, sociaal/maatschappelijke, economische en/of culturele omstandigheden die vaak in hoge mate een ontwerp en de uitvoering ervan bepalen.
Deel 1: Ambacht in de ontwerp – en uitvoeringsfase
1.1 Ontwerpfase
In de ontwerpfase wordt de basis gelegd voor de uitvoering. Dit houdt in dat een realistisch ruimtelijk en functioneel plan vereist dat alles wat voorgesteld wordt straks ook gemaakt kan worden. Het maakt in feite niet uit op welk schaalniveau ontworpen wordt. Of het nu een groenvisie voor een gebied of een ontwerp voor een tuin betreft, altijd is de vraag aan de orde: “is dat wat wordt voorgesteld ook uitvoerbaar?”. Hiervoor is het noodzakelijk dat de ontwerper voldoende ambachtelijk inzicht heeft om te kunnen schakelen tussen datgene wat hij in lijnen en/of vlekken op papier zet en de hiervoor vereiste technische/constructieve oplossingen om in het plan voorgestelde element in de praktijk te kunnen realiseren.
Cascade voor het Seeb International Airport Muscat [Oman]Bij een ontwerp voor het centrale plein van het nieuwe Muscat International Airport in Oman had ik een aantal cascades voorgesteld. Omdat ik wist wat ik constructief wilde, konden deze, in samenspraak met de constructeurs die het detail uitwerkten, daadwerkelijk worden omgezet in concrete bouwtekeningen.
Zo hield ik bij het opstellen van de groenvisies t.b.v. van groenbeleidsplannen voor de gemeenten Midden-Delfland en Noordwijk er o.a. terdege rekening mee of de aanduidingen op de kaart m.b.t. aan te leggen beplantingen en watergangen in werkelijkheid straks ook technisch uitgevoerd kunnen worden. Inzicht in hoe je in de praktijk beplantingen aanlegt en hoe je watergangen en oevers maakt, was hierbij essentieel.
Daarnaast is in de ontwerpfase inzicht in de ambachtelijke aspecten van het onderhoud van groengebieden [beheer] belangrijk. Beheer bepaalt voor een belangrijk deel of het met het ontwerp beoogde ruimtelijk beeld, ook in werkelijkheid beleefbaar is. De wijze waarop onderhoud van een groengebied in het veld plaatsvindt is dan ook een belangrijk ontwerpgegeven. In de bestekfase, waarin het ontwerp in concrete uitvoeringsplannen wordt vertaald, is ambachtelijke inzicht onontbeerlijk. Zeker als je het zelf doet, maar ook als deze plannen door specialisten worden uitgewerkt. In het laatste geval garandeert constructief kunnen meedenken in hoge mate dat het ruimtelijk beeld straks ook werkelijk wordt wat je als ontwerper kwalitatief voor ogen stond bij het ontwerpen van het plan.
1.2 Aanbestedingsfase
Daarnaast is de bespreking van de details van het ontwerp in de aanbestedingsfase met de aannemer een moment waarop ambachtelijke kennis en kunde belangrijk zijn. Ik wilde voor een muur in het stadspark in Bergen op Zoom een bepaalde hoekoplossing van bakstenen. De aannemer zei dat de voorgestelde oplossing niet gemaakt kon worden. Hij meende waarschijnlijk omdat ik “een Wageninger” was dat ik toch geen verstand van bouwen had. Door mijn inzicht in wat je met bakstenen kan doen was ik in staat op het werk een 1 op 1 dummy te maken en daardoor de aannemer te overtuigen dat het zeer wel mogelijk was deze hoekoplossing constructief verantwoord te maken.
Hoekoplossing in stadspark Kijk In De Pot [Bergen op Zoom]
1.3 Uitvoeringsfase
Ambachtelijke kennis en vaardigheden zijn daarnaast cruciaal tijdens de uitvoering van het ontwerp. Een goed uitgewerkt uitvoeringsplan garandeert namelijk niet altijd een goede uitvoering. De aannemer en de directie die verantwoordelijk zijn voor de uitvoering kunnen bijvoorbeeld fouten maken bij het in het veld uitzetten van gebouwde elementen. Dit deed zich voor bij de uitvoering van een ontwerp dat ik gemaakt heb voor een park in Pokhara [Nepal]. De bouw van de elementen was inmiddels gestart en de vraag aan mij was, “Moeten we nu alles afbreken?” In principe ben ik tegen afbreken. Dit werkt immers sterk demotiverend voor de werklieden die het gemaakt hebben en ondermijnt het vertrouwen in de leidinggevenden. Niet afbreken hield hier voor mij in dat ik in eerste instantie in het veld inschatte of het mogelijk was om de reeds gebouwde elementen, zowel ruimtelijk als constructief in het oorspronkelijke plan in te passen. In tweede instantie paste ik met handschetsen het ontwerp en de daarmee samenhangende details in de geest van mijn oorspronkelijke ontwerp aan op het werk, zodat de bouw kon doorgaan.
Fulbari Hotel Pokhara [Nepal] concept 1 (1995). Ideeën voor een zwembad in combinatie met een healthclub. Handschetsen zijn vaak een goed middel om uit te leggen wat je constructief bedoelt.
Hotel Fulbar Pokhara [Nepal]. Werkmaquette helpt om veranderingen in het oorspronkelijke plan als gevolg van op de verkeerde plek gebouwde elemenen voor de opdrachtgever inzichtelijk te maken.
Deel 2: Ontwerp-factoren
Naast de noodzakelijke kennis op ambachtelijk gebied die voortvloeit uit de rol van de landschapsarchitect in het ontwerpproces zijn er, zoals eerder reeds aangeven, een aantal ontwerpfactoren die ambachtelijke kennis en vaardigheden vereisen.
2.1 Geografische factoren
Ten eerste noodzaken geografische omstandigheden vaak tot speciale oplossingen op het gebied van de detaillering van een ontwerp. De nadruk ligt hierbij op het inspelen op bedreigingen en beperkingen als gevolg van o.a. klimatologische omstandigheden, geologische- en bodemgesteldheid en topografie. Inspelen op bijvoorbeeld erosie, wateroverlast , aardbevingsgevoeligheid, temperatuur en toegankelijkheid vereist vanaf de eerste schets een inzicht in de wijze waarop noodzakelijke voorzieningen worden gemaakt, welke materialen hiervoor gebruikt kunnen worden en welke ruimteclaims hiermee samenhangen. Zeker als de vereiste constructies omvangrijk zijn is dit van ingrijpende invloed op de opzet het ontwerp. Het maakt bijvoorbeeld een groot verschil of, om aardverschuivingen of erosie tegen te gaan, keermuren worden voorgesteld gemaakt van schanskorven of van beton, of gekozen wordt voor een grasachtige beplanting in samenhang met kussenvormige schanskorven [“bolsters”] langs contouren. De ruimteclaim bij de toepassing van keringen is bij het gebruik van schanskorven en “bolsters” over het algemeen vele malen groter dan bij de toepassing van een betonnen muur.
De geografische ligging bepaalt ook in grote mate de toegankelijkheid van het plangebied. Dit beïnvloedt de aanvoermogelijkheden voor constructie- en bouwmaterialen en daarmee op wat feitelijk in het plangebied gerealiseerd kan worden. In een aantal berggebieden in Nepal bijvoorbeeld kunnen alleen muildieren en dragers voor transport zorgen. Dit vereist van de ontwerper dat hij inzicht heeft in materialen en constructietechnieken die mogelijk zijn op basis van wat door muildieren en dragers kan worden vervoerd.
Manakama Nepal [cable car project]. Bouwstoffen worden per muildier aangevoerd. Daarnaast is bij het inspelen op geografische omstandigheden het kunnen “lezen” van het landschap in het veld belangrijk. Zeker als bijvoorbeeld topografische kaarten ontbreken of niet gedetailleerd genoeg zijn. Aan de hand hiervan kunnen vaak al in eerste instantie mogelijkheden en onmogelijkheden van bepaalde oplossingen ingeschat worden. Parate kennis van hoe je iets maakt is hierbij van essentieel belang. Deze methode was voor mij o.a. van belang bij het bepalen van corridors voor migrerende nomaden in het biodiversiteitsproject Hustain Nuruu in de Republiek Mongolië.
2.2 Sociaal-maatschappelijke factoren
Ten tweede vereisen sociaal/maatschappelijke structuren een speciale detaillering afgestemd op realisatie binnen de bestaande sociaal/maatschappelijke verhoudingen en de aanwezige ambachtelijke kennis en kunde. In de ontwikkelde landen speelt dit minder maar in ontwikkelingslanden, zoals bijvoorbeeld Nepal, is dit heel belangrijk. Dit betekent o.a. dat uitvoeringsplannen zodanig opgezet dienen te worden dat werkzaamheden in het kader van de uitvoering passen bij de werkzaamheden die in principe door de bij de aanleg betrokken bevolkingsgroepen en/of kasten worden verricht. Als bijvoorbeeld al het transport t.b.v. de aanleg hoofdzakelijk door vrouwen met de hand wordt gedaan, dienen ontwerp en uitwerkingsplannen hierop gebaseerd te zijn.
Daarnaast dient rekening te worden gehouden met lokale ambachtelijke kennis en kunde. Het heeft bijvoorbeeld geen enkele zin om een ijzeren hek te ontwerpen dat niet door de lokale smid kan worden gemaakt. De beste voorwaarde om optimaal werk afgeleverd te krijgen is om lokale werkplaatsen te bezoeken en samen met de lokale vaklieden te bepalen wat constructief en technisch mogelijk is. Kennis van hoe je iets maakt is hierbij essentieel, hierdoor kun je elkaar ook vaak aanvullen. Uit de praktijk blijkt dat deze benadering niet alleen aan te bevelen is voor projecten in ontwikkelingslanden. Bijvoorbeeld bij het maken van een geometrisch bestratingsplan met granieten- en marmerentegels voor een binnenplaats van een 5-sterren hotel in Muscat en een plan voor het stalen straatmeubilair en hekken voor een park in Bergen op Zoom bleek dat de lokale constructeur en ik over aanvullende technische kennis beschikten waardoor uiteindelijk een kwalitatief beter plan tot stand kwam.
Hekwerk in het stadspark Kijk In De Pot [Bergen op Zoom] Deze is samen met de plaatselijke smid ontworpen en gemaakt.
2.3 Economische factoren
Ten derde vereisen economische omstandigheden vaak een detaillering die rekening houdt met lokale werkwijzen en constructiemethoden en het aanwezige arbeidspotentieel. Dit houdt o.a. in dat bij het maken van een ontwerp voor een project dat in een gebied met hoge werkloosheid ligt rekening wordt gehouden met wat de uitvoering van het plan economisch voor de lokale bevolking kan betekenen. Bijvoorbeeld voor Nepal betekent dit veelal ontwerpen maken die voor een groot deel met handkracht kunnen worden uitgevoerd, zodat grote aantallen mensen werk hebben. Inzicht in hierop afgestemde constructietechnieken en materialen is hierbij een voorwaarde.
2.4 Culturele factoren
Ten vierde vereisen culturele omstandigheden veelal een specifieke detaillering die past binnen de lokale tradities, normen en waarden. In de Islamitische wereld is in veel regio’s [o.a. Saoedi-Arabië, Egypte en Oman] privacy een belangrijk aspect. In ontwerpen dient hiermee dan ook terdege rekening mee te worden gehouden. Niet alleen in de opzet van het plan maar ook wat betreft de materiaal keuze en constructie van afschermende elementen. Inzicht in lokale constructieve oplossingen is hierbij vaak een goede leidraad.
Hotel Bar Al Jissah Spa in Muscat [Oman] Traditioneel geconstrueerde muurtjes zorgen voor privacy.
Samenvattend
Samenvattend kan, naar mijn mening, gesteld worden dat ambachtelijke kennis en vaardigheden m.b.t. materialen, technieken en constructies in de eerste plaats randvoorwaarden zijn om tot een realistisch en uitvoerbaar ontwerp te komen. Het maakt het mogelijk om vanuit “hoe voer je straks iets in de praktijk uit” en vanuit “het materiaal” te kunnen denken en te ontwerpen. De lokale geografische, sociaal/maatschappelijke, culturele en economische context speelt hierbij, met name in ontwikkelingslanden, een belangrijke rol.
In de tweede plaats is ambachtelijke inzicht niet alleen belangrijk bij het opstellen van uitwerkingsplannen, maar al vanaf de start van het ontwerp, de ideeënvormings- en onderzoeksfase, dient het een belangrijke plaats in te nemen in de ontwerpbenadering. Door karakteristieke eigenschappen van materialen, technieken/werkwijzen en constructies te kennen kunnen deze op het juiste moment en de juiste plek in het ontwerpproces worden toegepast.
In de derde plaats is ambachtelijk inzicht een absolute voorwaarde voor communicatie met constructeurs, aannemers en uitvoerders. Het vermogen om, bijvoorbeeld aan de hand van handmatige schetsen, zowel bij de uitwerking van een ontwerp in constructietekeningen als in het veld, uit te kunnen leggen wat je als ontwerper bedoelt hoort daar onlosmakelijk bij.
In de vierde plaats dragen ambachtelijke vaardigheden en kennis bij aan je overtuigingskracht als ontwerper en je geloofwaardigheid als deskundige op het vakgebied van de landschapsarchitectuur.
september 28, 2016