Graduation post by Hester Anne & Elisabeth Floris
In dit exploratieve afstudeeronderzoek zijn wij er verrassend genoeg achter gekomen dat mensen door middel van spel al spelenderwijs het landschap kunnen transformeren en beheren. De opgave voor dit onderzoek was de transformatie van een statisch naar een meer dynamisch kustbeheer voor het duinlandschap van de Kop van Schouwen.
Dynamisch kustbeheer Jarenlang was het Nederlandse kustbeheer gericht op het vastleggen van duinen door het planten van onder andere helmgras waardoor een stevig en hoog duinmassief tussen land en zee is ontstaan. Een veilige barrière die het achterland beschermt tegen invloeden van zee en wind. De laatste jaren is er een omschakeling in denkwijze van de Nederlandse overheden en moet het duingebied uit veiligheidsoverwegingen kunnen meegroeien met de stijgende zeespiegel. Dit vraagt om een dynamisch kustbeheer waarin er meer ruimte voor de natuurlijke energie van wind en water is en het zand weer gaat stuiven. Hierdoor zal een meer natuurlijk en dynamisch kustlandschap ontstaan met een hogere diversiteit aan flora en fauna. Momenteel wekt het nieuwe kustbeheer bij veel bewoners en bezoekers van de kustlandschappen een beeld en gevoel van onveiligheid op. Erg begrijpelijk gezien het beheer jarenlang gericht is geweest op het vastleggen en beschermen van het duingebied. Veel mensen hebben nog te weinig kennis van de dynamische benadering om te kunnen begrijpen waarom deze wordt ingezet.
De spelende mens In het literaire werk ‘homo ludens’ van de cultureel historicus Johan Huizinga (1938) komt naar voren dat wanneer men speelt, plezier en vrijheid wordt ervaren en er ruimte is om nieuwe kennis en inzichten tot zich te nemen. Wanneer mensen samen in spel zijn ontstaan er nieuwe sociale verbindingen en wordt de binding met de omgeving waarin gespeeld wordt versterkt (Doedens et al, 2009; Saito, 2007). Daarnaast zien wij veel potentie in de ‘spelende mens’ omdat tijdens het spelen veel energie vrij komt die, ons inziens, ook voor andere doeleinden zou kunnen worden ingezet. Vanuit hier ontstond bij ons de vraag of en hoe mensen al spelenderwijs de landschappelijke ingrepen binnen het dynamisch kustbeheer zouden kunnen helpen uitvoeren. Hierin zagen wij een mooie kans voor ons afstudeeronderzoek: het ontwerpen van kustspelen waarin mensen al spelend in aanmerking komen met en kennis verkrijgen van de nieuwe beheersvorm en met de vrijkomende energie het landschap kunnen veranderen.
Figuur 1: dynamisch kustbeheer; het stimuleren van zandverstuiving langs de Nederlandse kust Figuur 2: Spelende mens; capaciteit van de reeds onbenutte energie van vele spelende mensen (Haags Uitburo, 2012)
Studiegebied Schouwen-Duiveland De Kop van Schouwen op het Zeeuwse eiland Schouwen-Duiveland is één van de duingebieden waar het zand volgens het traditionele beheer is vastgelegd door onder andere de beplanting van helmgras, struiken en bomen. Vanwege haar grote oppervlakte is dit duingebied één van de gebieden waar het dynamische kustbeheer door Rijkswaterstaat en Staatsbosbeheer wordt getest. Momenteel worden er al een aantal ingrepen uitgevoerd: in de eerste duinenrij worden openingen gecreëerd en op verschillende plekken in het duingebied wordt er vegetatie verwijdert. Om voldoende ruimte voor kustdynamiek te creëren adviseren wij daarnaast, gebaseerd op de natuurlijke hoogteverschillen, om het westelijk gelegen deel van het bos van de Boswachterij Westerschouwen te kappen. Om het achterland te beschermen tegen de komende zand verstuivingen stellen wij daarnaast ook voor om de hoger liggende duinrug aan de noordelijke zijde te beplanten met bomen.
Kustspelen voor Schouwen Hoe ontwerp je een kustspel? Het ontwerpen van een kustspel is een door onszelf geïntroduceerde opgave waardoor we een niet zo gebruikelijke methodiek hebben gekozen binnen de landschapsarchitectuur. Om meer grip te krijgen op het ontwerpen van een spel was het van belang om erachter te komen wat de meest belangrijke principes van spel zijn. Tijdens ons onderzoek hebben wij daarom zelf veel gespeeld, geanalyseerd hoe spel onderdeel is van ons dagelijks leven en hoe de natuur speelt. Onze bevindingen, literatuurstudies en een uitgebreide analyse van verschillende spelvormen hebben we met elkaar te vergelijken. Hieruit bleken de principes spanning, uitdaging, verrassing, schoonheid, flexibiliteit, helderheid, sociale interactie (Buytendijk, 1932; Huizinga, 1938; Elias., et al, 2012, Salen & Zimmerman., 2004) en de voor buitenspelen kenmerkende interactie met natuurlijke energie het meest belangrijk te zijn. Aan de hand hiervan hebben we de kustspelen ontworpen. De mate van aanwezigheid van deze principes bepalen het karakter van ieder kustspel. Onder de kustspelen is een grote variëteit aan spelkarakters waardoor er spelen zijn naar ieders smaak en verschillende doelgroepen uit de samenleving kunnen worden bereikt.
De kustspelen voor Schouwen bestaan uit een breed scala spelen waar middels de benodigde landschappelijke ingrepen spelenderwijs kunnen worden uitgevoerd. Door veelvuldig spelen zal met de tijd meer dynamiek in het duinlandschap ontstaan. De spelen kunnen door grote aantallen mensen gespeeld worden en zijn zowel interessant voor inwoners als voor toeristen. Landschapsbeheerders worden samen met landschapsarchitecten de ‘regisseurs’ van het transformatieproces. Zij bepalen welke spelen, waar en op welk moment kunnen worden gespeeld. De regisseurs kunnen de kwaliteit van het transformatieproces waarborgen door de spelkarakteristieken zoals het speelveld, de spelmiddelen, het speldoel en de spelregels aan te passen op basis van het sociaal en of landschappelijk succes van de spelen. Daarnaast is er binnen elk spel ruimte voor het toeval en de onvoorspelbaarheid van zowel natuurlijke als sociale energie. Dit kan verrassende en nieuwe patronen in het landschap opleveren welke esthetisch en of ecologisch heel waardevol kunnen zijn.
Figuur 3: overzicht mogelijke locaties en kustspelen per landschappelijke ingreepEr zijn eindeloos veel spelen te bedenken om het landschap te transformeren, in ons ontwerpend onderzoek hebben wij een aantal mogelijke spellen ontworpen en verder uitgewerkt. Hieronder zullen wij aan de hand van voorbeelden illustreren hoe er door middel van spel openingen in de eerste duinenrij kunnen worden gecreëerd en hoe struiken en grassen in de binnenduinen kunnen worden verwijderd.
Touwtrekken
Het spel ‘Touwtrekken’ is een touwtrek wedstrijd die gespeeld wordt op de top van de eerste duinenrij. Door de grootte van het touw kunnen tientallen mensen op hetzelfde moment aan het spel deelnemen. Door de wrijving van het touw en de grote knoop wordt het zand losgewoeld en na een opeenvolging en meervoudig spelen ontstaat er geleidelijk een opening in de duinenrij. Hierdoor kan het zand gaan stuiven en de binnenduinen bereiken. De regisseurs kunnen afhankelijk van de gewenste vorm en afmeting van de duinopening de spelkarakteristieken aanpassen. De grootte van het speelveld, de maat en eigenschappen van de knopen en de sociale organisatie van het evenement hebben grote invloed op de vorm en afmeting van de duinopening.
Figuur 4: al touwtrekkend wordt een opening in de eerste duinenrij gecreeërd en krijgen wind en water de ruimte
Figuur 5: afhankelijk van het succes van het spel kunnen het spelmiddel en het speeldveld worden aangepast
Quad Race
Quad-rijden is onder de jongeren van Schouwen-Duiveland een populaire vrijetijdsbesteding. Op dit moment is Quad-rijden alleen toegestaan op de daarvoor aangewezen paden en terreinen. In het kustspel Quad race mag er geracet worden midden in het duingebied geheel off-road! In daarvoor speciaal ontwikkelde elektrische quads met vegetatie-beschadigende bandprofielen kunnen jongeren elkaar uitdagen. In de gecreëerde opening van het spel touwtrekken in de eerste duinenrij worden door de regisseurs een start en finish lijn gelegd. In de achterliggende binnenduinen worden op verschillende plaatsen pionnen met een daaraan gekoppeld puntensysteem geplaatst. Er kunnen punten worden verdient door langs de pionnen te racen en de deelnemers met de hoogst verdiende aantal punten winnen de wedstrijd. Op plaatsen waar veel wordt geracet wordt de vegetatie uitgedund en ontstaan open plekken waardoor zand kan gaan stuiven. Net als bij het touwtrekken kunnen ook hier de spelregels worden aangepast. De regisseurs kunnen bijvoorbeeld het puntensysteem aanpassen en hiermee de routing van de racers sturen.
Figuur 6: een impressie van hoe al racend vegetatie wordt uitgedund, stuifkuilen ontstaan en de wind meer invloed krijgt
Figuur 7: patroonontwikkeling van stuifkuilen afhankelijk van puntensysteem quad race
Figuur 8: mogelijke transformatie van het duinlandschap bij het inzetten van spelen
Conclusies Door te spelen komt er sociale energie vrij welke kan worden ingezet in het transformeren van landschappen. De kustspelen voor Schouwen laten zien dat door een veelvoudig en meervoudig spelen het duinlandschap van Schouwen-Duiveland dynamischer kan worden. Door spelenderwijs het landschap te transformeren wordt het landschap en de nieuwe beheervorm onderdeel van het alledaagse leven van de bevolking. Hierdoor zullen mensen vanzelf meer kennis en daarmee vertrouwen krijgen in het dynamisch kustbeheer zonder dat de overheden de kwaliteit van de transformatie uit handen geven.
Exploratief onderzoek Vooraf hadden we nooit kunnen bedenken dat spel en landschapsarchitectuur in ons afstudeeronderzoek met elkaar zouden worden geïntegreerd. Het ontwerpend onderzoek was een spannende reis waarin we altijd open stonden voor nieuwe inzichten en mogelijkheden. Door deze exploratieve en intuïtieve aanpak hebben we onbewandelde paden binnen de landschapsarchitectuur kunnen ontdekken. Deze aanpak vroeg om veel tijd en maakte het soms lastig om de brug te slaan naar de academische benadering van de universiteit. Ondanks dit, heeft deze manier van onderzoek doen ons vooral veel opgeleverd op het gebied van creatief en innovatief denken.
Pilot-project Wij zijn nog lang niet uitgespeeld. Op dit moment zijn wij met medewerking van Bruno Doedens (SLeM) de mogelijkheden aan het aftasten om ergens langs de Nederlandse kust een pilot-project op te starten. Wie weet worden de kustspelen straks werkelijkheid!
Supervisors: Ir. Rudi van Etteger, assistent professor at Wageningen University Bruno Doedens, landscape architect and projectinitiator of SLeM
Buytendijk, F.J.J. (1932), Het spel van mensch en dier: als openbaring van levensdriften, uitgevers-maatschappij ‘Kosmos’, Amsterdam
Doedens, B., Hage, G., Vogels, F. SLeM., (2009). Tijdelijke landschappen, Essays, Thieme Art, Deventer
Elias, G.S., Garfield, R. Gutschera, K.R., (2012) Characteristics of games, the MIT Press, London
Huizinga, J. (1938) heruitgave 2010, Homo Ludens: Proeve eener bepaling van het spel-element der cultuur, Amsterdam university press
Saito, y. (2007), Everyday aesthetics, Oxford University Press
Salen. K, Zimmerman. E, (2004), Rules of play: game design fundamentals