Article by Linde Keip and Josselin Snoek.
In oktober is aan het Zwarte Meer bij Kraggenburg het Land Art kunstwerk Pier + Horizon geopend. Nu is het project Land Art Flevoland sowieso iets waar wij trots op mogen zijn, maar als dan ook nog een van onze eigen docenten, Paul de Kort, zijn naam aan dit project mag verbinden, wordt het tijd voor applaus. Om deze kant van Paul onder de aandacht te brengen hield TOPOS een interview over Land Art, Eureka-momenten en kraggen.
De aanleg van de Flevopolder in de jaren 70 ging gepaard met het overwaaien van de kunstvorm Land Art van de Verenigde Staten naar Nederland. De ingenieurs en planologen besloten een aantal grote kunstwerken in Flevoland te realiseren. Dit groeide uit tot een collectie van zeven landschapskunstwerken van prestigieuze kunstenaars als Robert Morris, Richard Serra en Daniel Libeskind (Landartflevoland.nl). Je zou kunnen zeggen dat Land Art Flevoland het hoogst haalbare is wat je qua landschapskunst in Nederland kunt bereiken. Om de beweegredenen achter het zevende landschapskunstwerk Pier + Horizon te achterhalen praten we met Paul.
Figuur 1: locaties Land Art Flevoland (landartflevoland.nl)
Wat voor gevoel geeft het dat je je naam aan dit rijtje toe mag voegen?
“Ja trots, maar ook intimiderend; zeker toen ik eraan begon. Omdat ik al een jaar of twintig landschapskunst maak, was Land Art Flevoland altijd een voorbeeld, het hoogste wat er is in Nederland; en opeens krijg je dan de kans om op hetzelfde podium iets te doen. Dat is enerzijds super en heel uitdagend maar anderzijds intimiderend. Dat veroorzaakte ik ook zelf, ik vond dat ik, nu ik die kans kreeg, ook het ultieme kunstwerk moest maken voor die plek. Daar heb ik ook wel van wakkergelegen moet ik zeggen.”
Heb je dat gevoel dan het hele proces lang?
“Nee alleen in het begin, in de schetsperiode. Het was over toen ik eenmaal het ontwerp had. Dat gaat soms in een flits; het is heel gek, dan valt alles op z’n plek en dan snap je ook niet waarom je dat daarvoor niet zag. Je gaat dan een nieuwe fase in, een kort moment van euforie en vervolgens ‘ja, hoe ga ik dit in godsnaam maken’.”
Hoe pak je zo’n project aan? Hoe gaat de eerste periode? Hoe begin je?
“Ik ga in eerste instantie helemaal niet analytisch te werk. Ik begin aan alle kanten dingen te bedenken en te bekijken en te lezen die over die plek gaan, en soms vind je iets. Een paar dingen doe ik altijd:
– Zijn er nog wat latente ideeën? Sterke ideeën die zijn overgebleven van vorige projecten. Bij Pier+Horizon wist ik meteen, ik ga niet de polder in, ik ga dat water op. Het water fascineert me, het schept een bepaald soort leegte. En bij het Zwarte Meer is dit nog sterker omdat daar die dijk een keiharde grens vormt, het water vormt een onbetreedbare ruimte.
-Ik onderzoek ook altijd historische kaarten. Wat ik wil is dat het een kunstwerk wordt dat je niet op andere plekken neer kan zetten. Het moet alleen daar kunnen zijn vanwege zijn vorm, inhoud en de manier waarop het aanwezig is. Dit heet heel mooi ‘site specific’; het kunstwerk hoort onvervreemdbaar bij deze plek, het heeft nergens anders bestaansrecht behalve hier.
“De Noordoostpolder is nieuw land dus ik vroeg me af of ik genoeg aanknopingspunten zou hebben om hier iets te doen. Ik vond een heel oude kaart van de Zuiderzee van voordat die drooggelegd werd, daarop zag ik dat daar een strekdam, een golfbreker, had gelegen en dat die lijn in het huidige landschap nog precies zo aanwezig is. De Architect Cornelis van Eesteren, die na de oorlog het ontwerp voor de verkaveling van de Noordoostpolder maakte, heeft in de indeling van de polder die lijn van de strekdam behouden (Smallenburg, 2016). Dat vind ik al een culturele daad, hij heeft dit al voor mij klaargelegd. Het laatste kilometerlange deel van de lijn ligt als een pad in de polder; ‘de oprit naar het kunstwerk lag er al’. Als je goed kijkt krijg je dingen gewoon cadeau. Dat had ik al heel snel gezien, alleen bleef de vraag: wat doe ik nou op dat water? Vervolgens ontdekte ik dat de indeling van de Noordoostpolder gebaseerd is op het centrale plaatsen model van Christaller. Ik ben gefascineerd door patronen en mathematica, waar chaos en orde heel dicht tegen elkaar aanliggen. Een streng geordende blauwdruk als basis en vervolgens de tijd die hiermee ‘aan de haal gaat’; entropie.”
Figuur 2: Centrale plaatsen model Christaller (agora-magazine.nl)
“Ik had al de informatie, ik had de optelsom al klaar maar ik had het beeld nog niet. De echte creatieve ideeën krijg je op een onbewaakt moment, dat gebeurt bijna nooit in de tijd die jij daarvoor ingeruimd had. De informatie en beelden zitten in je hoofd, daar kan je lekker in achteroverleunen, en ondertussen ga je juist andere dingen doen, dingen die ogenschijnlijk niks te maken hebben met het vraagstuk. Ik noem dat actief wachten. Je schept een gevoel van vertrouwen; ‘ik ga eruit komen maar ik weet nog niet hoe’. Ik zat op zondagochtend naar Buitenhof te kijken en toen gebeurde het. Op een onbewaakt moment, ineens denk je, maar daar zit het! En dan ga je schetsen. Alles viel samen, de titel, de kraggen, Christaller, de wind, het water, de pier.”
Figuur 3: ‘Pier and Ocean’ van Piet Mondriaan, 1914 (arthistoryproject.com)
Paul noemt hoogleraar theoretische natuurkunde Erik Verlinde. Deze bevestigt dat Eurekamomenten op ‘ongeplande’ momenten komen: “Zijn eurekamoment dankt hij aan een Franse inbreker, die er tijdens een vakantie met zijn spullen vandoor ging. Zonder autosleutels, zonder laptop, maar mét een ongeplande vakantieweek in de schoot geworpen, overviel hem een weldadige rust. ‘Ik kon niks doen, helemaal niks. En daardoor ontstond blijkbaar die vrijheid in mijn hoofd. Toen viel het kwartje’ (De Vree, 2011).”
Figuur 4: Pier + Horizon (pauldekort.nl)
Waar ligt het verschil tussen Landschapsarchitectuur en Land art?
“Dat is een complexe vraag, aan de ene kant is die heel duidelijk en aan de andere kant heel vaag. Een landschapsarchitect krijgt in principe een opgave met een programma van eisen met een heldere probleemstelling die moet worden opgelost. De kunstenaar aan de andere kant van het spectrum heeft dat allemaal juist niet, die krijgt de plek en vervolgens alle vrijheid om iets te maken waarbij metaforen, poëzie, betekenisgeving, een sterk particuliere emotie een rol mag spelen. Dat is als je die twee extreem uit elkaar trekt maar daartussen zit een heel groot grijs gebied, en mijn fascinatie zit juist daar waar die twee elkaar raken, of liever overlappen. Ik werk veel met Marcel Eekhout van Parklaan en wanneer wij gaan praten en schetsen zit ik soms op de stoel van de landschapsarchitect en hij op de stoel van de kunstenaar en dan draaien we weer. Ik vind die crossovers van disciplines heel spannend. Er is geen harde grens tenzij je de twee uitersten van het spectrum neemt, maar zo is de werkelijkheid niet.
Moet een goed ontwerp wel site specific zijn?
“Het ontwerp en de plek zouden altijd onlosmakelijk met elkaar verbonden moeten zijn, juist in de landschapsarchitectuur. Als dat niet zo is dan is het of kunst (haha), of het is geen goed ontwerp, denk ik. Wanneer je langer werkt en een oeuvre opbouwt merk je dat je een taal spreekt, en die taal is weer wel te vertalen naar andere plekken, dat heet stijl.
Figuur 5: Pier + Horizon winter (pierplushorizon.nl)
Zouden mensen een Paul de Kort herkennen?
“Ik weet het niet. Het is niet aan mij om dat te zeggen. Wat er wel altijd in mijn werk zit is een bepaalde mate van geometrie. Ik werk graag met losse componenten waarmee ik kan schuiven, waardoor het ontwerp vrijheid heeft. Het oorspronkelijk idee is dus niet een in beton gegoten plan maar meer een soort kapstokken die elkaar in balans houden. Spelen met associaties en uitgangspunten blijft lange tijd een soort spel in je hoofd, en dan opeens valt alles op zijn plek.
Je heb nu voor Land Art Flevoland een werk gemaakt waarvan je lange tijd dacht ‘dit is Top of the Pops’ wat zou je nu nog willen?
“Die vraag is echt onder de gordel. Ik vind het altijd heel moeilijk om over de toekomst na te denken. Ik heb ooit gedacht: ‘ik zou iets willen maken in de context van Land Art Flevoland’ en daarna dacht ik ‘ja hoor, opschepper’. Ik heb ook een keer gedacht dat ik het boeiend zou vinden om mijn kennis en ervaring te delen met bijvoorbeeld studenten, later kwam een aanbod van Ingrid (Duchhart, Assistent Professor) om mee te helpen met een studio en nu ben ik hier bij de WUR. Ik heb dus niet een vaste ambitie maar vaak blijkt achteraf dat ik er al eerder over heb gefantaseerd.
Tijdens het project Pier + Horizon is Paul gevolgd door een documentairemaker. Deze documentaire zal naast het wereldwijde web ook getoond worden tijdens een filmavond van de BuitelHucht in samenwerking met TOPOS.
www.pierplushorizon.nl www.pauldekort.nl Landartflevoland.nl Smallenburg, S (2016). Een nieuwe pier in de ‘middle of nowhere’, geïnspireerd op Mondriaan. Nrc.nl
De Vree, J. (2011). De boekhouder van het heelal. De Kennis van nu.
december 23, 2016