Liminale praktijk

TOPOS
4 nov
6 minuten om te lezen

Artikel door Erica Chladová en Robert van der Pol

liminal office [for architecture and landscape]

TOPOS vroeg ons om mee te denken over de serie "Liminal Spaces". Het schrijven van dit artikel gaf ons de gelegenheid om verder te reflecteren op de betekenis van liminaal (of liminaliteit) en wat het voor ons betekent in onze praktijk van architectuur en landschapsontwerp. Liminal office, afgekort tot LMNL, werd in 2017 opgericht in Rotterdam en is in 2021 verhuisd naar Oisterwijk, Noord-Brabant.

Figuur 1: Grondvorm, landschapslaboratorium (Bron: LMNL, 2024)

Het woord liminaal vindt zijn etymologische oorsprong in het Latijnse limen, wat drempel betekent. We hebben het gekozen als de naam van ons bureau en passen het toe op ontwerp door het te zien als een overgangsfase tussen oud en nieuw, of tussen binnen en buiten, die ongeëvenaarde nieuwe mogelijkheden biedt. Oud en nieuw betekent in het geval van ontwerp uiteraard het bestaande en de toekomstige visie. Beginnend met wat een bepaalde plek op dit moment definieert, en waar we het door ons ontwerp en onze praktijk naartoe willen transformeren. Liminaliteit is voor ons ook aanwezig in de overgang tussen binnen en buiten, tussen architectuur en het bijbehorende landschap. Hierin ligt onze fascinatie en de kracht van onze aanpak: opgeleid als architect en landschapsarchitect, ontwerpen we in beide domeinen tegelijk. Ons bureau kiest zorgvuldig projecten die een brug slaan tussen beide disciplines.

Er is een duidelijk verschil tussen de academische betekenis van het woord liminaal (Arnold van Gennep, Victor Turner, Bjorn Thomassen) en die van de "internet liminal", die trendy is onder gamers, horrorfans en schrijvers. Het gebruik van het woord is de afgelopen decennia exponentieel toegenomen, wat heeft geleid tot discussie over de betekenis ervan, die varieert afhankelijk van de toepassing en context.

Figuur 2: Gebruik van het woord liminal door de tijd heen (Bron: Google, 2025)

De definitie van liminale ruimte die momenteel lijkt te domineren, komt voort uit de esthetiek van het onbehaaglijke, het onzekere en het ongedefinieerde. Als dit op ruimte wordt toegepast, zouden we het bekritiseren en als onsuccesvol beschouwen. Achterkamertjes, banale kantoren, angstaanjagende lege gangen met slechte verlichting en griezelige geluiden. Als je een positieve kijk op liminale ruimte zou toepassen, kan je je voorstellen dat de ruimte de drempel van standaard naar het verhevene overschrijdt, zo krachtig dat de aanwezige diep geraakt wordt door de kracht van het ontwerp, de sfeer, het licht, de lucht, tot het punt dat hij of zij er de adem van inhoudt, kippenvel krijgt of tot tranen toe geroerd is…

Het woord verandert van betekenis wanneer er voorvoegsels aan worden toegevoegd: supraliminaal, waarbij elementen duidelijk en opzettelijk door de gebruiker worden waargenomen om zijn of haar ervaring en emoties te beïnvloeden, in tegenstelling tot subliminale effecten, die onbewust zijn maar net zo belangrijk. Ontwerpers brengen deze elementen in evenwicht om een specifieke emotionele snaar te raken en gedrag te beïnvloeden via waarneembare elementen zoals archetypische ruimtes, materiaalkeuzes en verlichting, met als doel een sterke, betekenisvolle verbinding met de gebouwde omgeving.

In antropologische termen drukt liminaliteit een bepaald tussenstadium uit in rituelen, bewustzijn of staat van zijn, een drempel naar een geheel nieuwe realiteit. Het is de ruimte "tussen". Een overgang van de ene staat van zijn naar de andere. Een stadium waarin het oude is vervaagd, maar het nieuwe nog niet is ontstaan, waarin de regels van beide (of geen van beide) staten van toepassing zijn en samen een droomachtig geheel vormen, geladen met potentieel. Is dit niet waar we mee bezig zijn terwijl we ontwerpen en bouwen? We zien het als onze taak om ons een betere toekomst voor te stellen door het ontwerpen van ruimte.

Architectuur en landschapsarchitectuur zijn nauw verbonden met Maslow’s behoeftepiramide door de fysieke en functionele omgeving te bieden waar gebruikers in hun basisbehoeften te voorzien. Architectuur valt onder de meer basale laag van veiligheid en zekerheid, terwijl een goed verbonden en bruikbare buitenruimte/landschap meer onder de hogere categorie van liefde en verbondenheid valt. Wij vinden het interessant dat deze in dit opzicht gescheiden zijn. Het ontwerpen van een goede verbinding tussen binnen en buiten zal het dagelijks leven van mensen ten goede komen, waardoor ze zich gelukkiger, geaccepteerd, veilig en zekerder voelen, wat hun welzijn en opwaartse mobiliteit bevordert.

Figuur 3: Maslow's behoeftepiramide (Bron: LMNL)

Hierop voortbouwend, en opnieuw focussend op de positieve mogelijkheden van liminaliteit, en hoop, in plaats van angst of onzekerheid, presenteren we het klassieke citaat uit Dostojevski's De Idioot: "De wereld zal gered worden door schoonheid". In onze samenleving wordt schoonheid vaak gezien als een toevoeging, maar we denken dat het de kern vormt van alles wat ertoe doet. Het creëren van schoonheid wordt versterkt wanneer het als geheel wordt geïntegreerd. Het ontwerpen van liminale ruimte, de tussenruimte, versnelt de verbetering van de wereld, meer dan het ontwerpen en creëren van afzonderlijke losstaande elementen. Iain McGilchrist betoogt dat schoonheid de kracht heeft om ons te herenigen met de wereld en met elkaar, en ons te helpen de vervreemding en ontkoppeling te overwinnen die kenmerkend zijn voor het moderne leven, door een meer intuïtieve en empathische manier van weten en het bevorderen van een gevoel van verwondering, ontzag en waardering voor de wereld om ons heen. Schoonheid, of succesvol design, kan een sleutelrol spelen in dit proces door het analytische en rationele te integreren met het intuïtieve en emotionele.

Naast de ruimtelijke en temporele liminaliteit kan men ook liminaal denken toepassen op hun werk. Rachel Botsman beschouwt liminaal denken als "een staat van ambiguïteit of twijfel die bestaat vlak voor een doorbraak naar een nieuwe manier van denken". Toch komen we als ontwerpers soms systemen, prikkels of processen tegen die dit soort denken opzettelijk, of onopzettelijk, blokkeren, waardoor we gedwongen worden om overhaaste conclusies te trekken of ons alleen te richten op concrete resultaten. Deze kunnen vele vormen aannemen: eisen van klanten, regels en voorschriften, tijdgebrek of gebrek aan visie. Het is onze taak om verder dan dit alles te kijken en het grotere geheel in het oog te houden.

Design kan de wereld veranderen en heeft dat ook gedaan. Botsman zegt (vertaald vanuit het Engels): "Als je uitzoomt, leven we in een van de grootste liminale periodes in de geschiedenis. Veel tradities worden opgeheven, hiërarchieën uitgedaagd en instellingen uitgehold. In de woorden van Victor Turner bevinden we ons in een 'Tussenperiode' waarin de oude wereld wordt achtergelaten, maar we niet weten wat er achter de drempel ligt. Omgaan met onzekerheid is dé belangrijkste vaardigheid in de 21e eeuw. Iets moet eindigen. Waarna je moet wachten en je verwonderen (vaak verwarrend en frustrerend). Dan moet je experimenteren met andere keuzes en richtingen. Vervolgens moet je je committeren en investeren in de route die je hebt genomen (ik bedoel echt committeren). En dan, uiteindelijk, voel je de voordelen van de ontdekking."

Figuur 4: Waarom liminaal denken een essentiële vaardigheid is (Bron: LinkedIn, Rachel Botsman, 7 november 2022)

Werken in de liminale ruimte betekent grenzen verleggen, kritisch zijn en verder kijken dan het bekende, maar er toch dichtbij blijven, om zo het Overton-venster te verschuiven. Mensen zijn huiverig voor verandering, maar kunnen stapsgewijs richting het nieuwe en vooralsnog onconventionele bewegen, zolang ze maar geworteld zijn in vertrouwd gedrag of gebruik. Als ontwerpers is het onze taak om de problemen te identificeren en er met nieuwe oplossingen op te reageren. Of het nu gaat om klimaatverandering, materiaalgebruik, droogte, programmering, onderhoud of andere invloeden. Bij LMNL geloven we in ontwerpen waarbij de gebouwde vorm en het levende landschap profiteren van elkaar en naadloos op elkaar inwerken. Landschap is niet ondergeschikt aan de structuur – de structuur daarentegen is secundair aan de omgeving, of het geheel. Ons doel is om die interactie tussen architectuur en landschap te ontwerpen om speelsere, krachtigere en leefbare plekken te creëren met een blik op de toekomst.