Column door Erik Mies
De geschiedenis van de houtwallen in Nederland strekt zich uit over eeuwen, waarbij deze kenmerken van het landschap een lang verhaal vertellen van menselijke interventies en ecologische samenwerking. Ontstaan om vee binnen een weiland of vee en wild buiten de akkers te houden, als verdediging tegen harde wind of als eigendomsscheiding. Vanuit daar evolueerden houtwallen tot veelzijdige ecosystemen met een breed scala aan functies.
Houtwallen zijn niet alleen praktische structuren; ze vormen ook een inkijkje in culturele tradities en historische gebruiken. Door de eeuwen heen zijn ze getuige geweest van veranderingen in landbouwtechnieken, politieke omwentelingen en sociale ontwikkelingen, en hebben ze zich aangepast aan nieuwe uitdagingen en omstandigheden.
Als symbolen van duurzaamheid en multifunctionaliteit hebben houtwallen een blijvende indruk achtergelaten op het Nederlandse landschap. Houtwallen dienen als inspiratiebron voor hedendaagse inspanningen op het gebied van natuurbehoud en klimaatadaptatie.
Hoewel de wereld om ons heen verandert, en houtwallen een zeldzaamheid zijn geworden, zijn ze nog steeds een herinnering aan de lange geschiedenis tussen mens en natuur. Hun verhaal blijft behouden, een bron van inspiratie en bewondering, en de houtwal wordt herontdekt.
Doorsnede houtwal (Roois landschap)
De oude houtwal
Oorspronkelijk werden houtwallen voornamelijk gebruikt als bescherming tegen de elementen. De grillige kustwinden en de onvoorspelbare weersomstandigheden vormden een constante bedreiging voor gewassen. In een tijd waarin technologische oplossingen schaars waren, kozen de vroege boeren voor een eenvoudige maar effectieve aanpak: het creëren van aarden wallen beplant met dicht opeengepakte bomen en struiken. Deze constructie bleek ook heel goed te werken als hekwerk om weilanden en akkers. Dit nut van houtwallen werd vooral in het oosten van Nederland gezien en gebruikt.
Deze praktijk bood niet alleen beschutting tegen het weer en hield niet alleen het vee binnen, maar bracht ook andere voordelen met zich mee. De biodiversiteit die ontstond in de beschutting van de houtwal, bood voedsel en onderdak aan een verscheidenheid aan dieren, van vogels tot kleine zoogdieren.
Bovendien hielpen de afgevallen bladeren en organisch materiaal bij het verrijken van de bodem, waardoor de vruchtbaarheid van het land toenam.
In de vele jaren dat houtwallen werden gebruikt als middel in de agrarische sector kregen ze niet alleen een functionele waarde maar ook een cultuur-historische waarde die vandaag de dag nog steeds erg belangrijk is.
Houtwal als weidegrens (Joostdevree)
Ecologische waarde
In de omgeving van een houtwal krioelt het van leven, zowel boven als onder de grond. Bovenin, tussen de dicht opeengepakte bomen en struiken fladderen vlinders rond, terwijl bijen en hommels zich tegoed doen aan de nectar van bloeiende planten zoals de wilde marjolein en het speenkruid. Onder de beschutting van dit groene dak vinden we talloze vogelsoorten, waaronder de roodborst en winterkoning die zich verschuilen tussen de struiken. Kleine zoogdieren, zoals muizen en egels, vinden hier een veilig toevluchtsoord samen met talloze insectensoorten.
Het minder bekende deel van het leven in een houtwal ligt verborgen onder de bladeren en humusrijke bodem. Van regenwormen die de grond beluchten tot duizendpoten en pissebedden die zich voeden met organisch materiaal, onder de grond gaat het leven gewoon door. Schimmels en bacteriën breken afgevallen bladeren af tot voedzame compost, waardoor de bodemvruchtbaarheid wordt verhoogd en voedingsstoffen beschikbaar komen voor de planten. Daarmee kan een houtwal bestaan op een duurzame manier.
De Hommel (natuurmonumenten), Wilde marjolein & Egel (World Land Trust)
Hedendaagse houtwallen
In het hedendaagse Nederland worden houtwallen gekoesterd als waardevolle elementen van het landschap. De belangrijkste doelen van houtwallen zijn echter veranderd.
Een van de belangrijkste moderne functies van houtwallen is het bevorderen van biodiversiteit en natuurbehoud. Als natuurlijke habitats bieden houtwallen onderdak aan enorm veel soorten planten, dieren en insecten, waardoor ze essentiële corridors vormen voor migratie en verspreiding van soorten. Bovendien dragen ze bij aan het behoud van genetische diversiteit en ecosysteemveerkracht, wat van cruciaal belang is met de huidige vragen rondom klimaatverandering en habitatverlies.
Agrarisch hebben houtwallen ook zeker nog nut. Houtwallen worden vaak ingezet als onderdeel van duurzame landbouwpraktijken, waarbij ze dienen als natuurlijke wind- en erosiebescherming voor gewassen, en als habitats voor natuurlijke vijanden van plaaginsecten, wat gebruik van chemische bestrijdingsmiddelen kan verminderen.
Hoewel houtwallen ooit gebruikelijk waren in Nederland, zijn veel van de oorspronkelijke houtwallen verdwenen door veranderingen in landgebruik, verstedelijking en intensivering van de landbouw. De zeldzame overgebleven houtwallen zijn vaak te vinden in afgelegen en landelijke gebieden, zoals delen van Friesland, Drenthe en Groningen. Het behouden van deze plekken is van levensbelang voor de kennis over ons vroegere landgebruik en misschien voor ons toekomstige landgebruik.
Helaas geen houtwal (Megalitica)
Waardenvol in de toekomst
In een tijd waarin de roep om natuurbehoud en klimaatactie steeds luider wordt, worden houtwallen opnieuw erkend als waardevolle elementen van het landschap, en hun herintroductie wint steun als onderdeel van ecologisch herstel en duurzaam landgebruik.
In de praktijk zijn enkele organisaties al bezig met het aanleggen van nieuwe en onderhouden van oudere houtwallen, Landschap Overijssel, Brabants Landschap, Natuurmonumenten en Houtwallenproject Groningen zijn enkele organisaties die zich actief inzetten op dit gebied.
In de toekomst kunnen houtwallen een belangrijke rol blijven spelen in het bevorderen van veerkrachtige ecosystemen, het verminderen van de impact van klimaatverandering en het versterken van de band tussen mens en natuur. Door te investeren in herstelprojecten, het bevorderen van bewustwording en het integreren van houtwallen in ruimtelijke ordeningsbeleid, kunnen we een duurzamere en veerkrachtigere toekomst creëren voor mens en milieu.
Tijdlijn houtwalherstel