Herbestemming Hollandse Waterlinie

Column door Nienke Schaars en Gerben Hartgerink.

De BuitelHucht nam ons mee op een avontuur door Nederland en bezorgde ons een klassieke Peekweek ervaring (exclusief grondboor). Deze reis voerde ons langs een aantal toonaangevende bouwwerken uit de 16e, 17e en 18e eeuw, die samen het centrum van de Nederlanden verdedigden: de Hollandse waterlinie. Tijdens deze excursie mochten wij dit gevreesde verdedigingswapen ontdekken.

In de Tweede Wereldoorlog bleek dat het onder water zetten van land niet meer effectief was. Hierdoor raakte een groot deel van de waterlinie in onbruik. De Explosieven Opruimingsdienst van Defensie (EOD) heeft een aantal locaties aangehouden voor het opleiden van personeel en het onschadelijk maken van bommen, maar zelfs voor die doeleinden zijn de inmiddels gedateerde gebouwen niet meer geschikt. Over de hele breedte van de linie wordt gezocht naar herbestemmingen en herontwerpen zodat de linie, als cultureel erfgoed in volle glorie kan voortbestaan. Het is dus niet gek dat wij hier onder de vleugels van de BuitelHucht wel eens een kijkje wilden nemen. Het bezoeken van de 46 forten en meer dan 400 bunkers is onmogelijk in één dag, daarom zijn wij naar de meest toonaangevende en best herbestemde forten gaan kijken. Nederland wil graag dat de Oude en Nieuwe Hollandse Waterlinie op de UNESCO Werelderfgoedlijst van 2019 komen. De Stelling van Amsterdam maakt al deel uit van de werelderfgoedlijst. Deze ambitie beperkt de mogelijkheden tot herbestemming van delen van de stelling.

Afbeelding 1: Interactieve buitenruimte

Ons avontuur begon bij het Waterliniemuseum, gesitueerd in het Fort bij Vechten. De buitenruimte van het fort is ontworpen door Penne Hangelbroek. In het ontwerp van Hangelbroek staat de typerende topologie van het fort centraal. Voorheen was de buitenruimte van het fort bekleed met bos, maar om de typerende hoogtelijnen en daarmee de strategische ligging van het fort te benadrukken, bestaat de begroeiing met name uit kort gemaaid gras. Enkele bossages in combinatie met de grote hoogteverschillen resulteert in verrassend mooie doorkijkjes op het water rond het fort.

Afbeelding 2 & 3: Buitenruimte

In het Waterliniemuseum is de geschiedenis van de Nederlandse Waterlinie op een stijlvolle manier tentoongesteld. Het museum is ingericht door het Amsterdamse bedrijf IJsfontein. Dit maakt interactie met de geschiedenis mogelijk. Langs telefoonlijnen word men door het museum geleid, door een polsbandje dat gekoppeld is aan de postcodes ontdek je hoe jouw regio eraan toe was in de 17e eeuw. Historische figuren worden door middel van projectie op vilten poppen tot leven gewekt. De toepassing van microgeschiedenis, namelijk door persoonlijke verhalen in een breder tijdsbeeld te plaatsen, is erg populair in musea.

Afbeelding 4: Mens of pop?

Tijdens de lunch bezochten we de linielanding in Nieuwegein. Hier is een streektransferium met een uitkijkpunt zodat bezoekers het linielandschap kunnen bewonderen. Het linielandschap kenmerkt zich door een kale, uitgestrekte poldervlakte.

Afbeelding 5: Uitzichtpunt bij de linielanding

Wij zetten onze tocht door de Waterlinie voort met een wandeling van Werk aan de Korte Uitweg naar Fort Honswijk. Deze wandeling voerde ons langs een oude aarden wal die de Waterlinie begrensde. Om publiek te betrekken bij het linielandschap heeft West 8 deze wal aangekleed met verscheidene kunstobjecten en trappetjes op de wal.

Voor Werk aan ‘t Spoel in Culemborg was een prijsvraag uitgeschreven, waarna de plek veranderd is in een eigentijdse ontmoetingsplek voor alle Culemborgers en Rivierenlanders. Rietveld Landscape en Atelier de Lyon hebben, om de gedateerdheid van de locatie te benadrukken, een van de groepsaccommodaties de vorm van een tank uit de Eerste Wereldoorlog gegeven. Ze hebben de buitenruimte opgekrikt door de aanleg van een amfitheater en door realisatie van groepsaccommodaties. Toch straalt deze plek weinig gemoedelijkheid uit door haar monotonie en harde geometrische vormen.

Afbeelding 6 & 7: Impressie van Werk aan ‘t Spoel

Grote aanpassingen doen aan de forten van de Hollandse Waterlinie is een uitdaging, vanwege haar historische waarde en ambities met betrekking tot Werelderfgoed. Toch wordt het creatieve denken niet beperkt, maar juist bevorderd. Zo is Fort Everdingen omgetoverd tot de eerste Fortbierbrouwerij van Nederland, waar we bovendien een rondleiding kregen van één van de oprichters zelf, Marco Lauret. Het speciaalbier van Duits & Lauret wordt gerijpt in de temperatuurconstante ruimtes in de buitenmuur van het fort. Als toevoeging aan het terrein en als bijverdienste; minicamping met uitzicht op ‘s Nederlands best gerestaureerde sluizenstelsel. De locatie is perfect voor het brouwen van bier omdat het water wat voor de productie van bier gebruikt wordt, gefilterd wordt door het groene dak van het fort. Regenwater sijpelt door de dikke laag grond op het fort en wordt zo naar een ondergronds bassin geleid via speciale druipkokers.

Afbeelding 8: Bunker 599

De kers op de taart was Bunker 599, als laatste stop van onze tour. Deze bunker, een van de 400 in de linieregio, is een prijswinnend kunstobject geworden (RAAAF en Atelier de Lyon). De samenwerkende kunstenaars hebben de bunker doorgezaagd zodat een pad van één meter de bunker doorklieft. Het doorzagen van de bunker duurde vier weken en er moesten zes diamantzagen (sterkste zaag van de wereld) aan te pas komen, voordat de bunker überhaupt doormidden was. Het uitgehouwen pad loopt door in de richting van een waterbassin. De palen naast het pad illustreren de waterstand die deze plek zou hebben als de linie in werking zou zijn. De doorlopende lijn en de zaagpatronen in een verlaten bunker, gaven de locatie een magisch karakter.

Vele forten in de Hollandse Waterlinie hebben een nieuwe functie gekregen en dit is goed, aangezien de linie haar verdedigende functie verloren heeft en waarschijnlijk niet meer terug zal krijgen. Om de cultuurhistorische waarde te benadrukken, is de ambitie aanwezig om de Nieuwe Hollandse Waterlinie op de werelderfgoedlijst te krijgen. Hierdoor zijn er strenge eisen voor de herbestemming van forten. Ondernemers worden hierdoor uitgedaagd om met creatieve ideeën te komen. Zo variëren de huidige functies van educatief centrum tot bierbrouwerij. Door de verschillende herbestemmingsfuncties blijft de Hollandse Waterlinie in trek bij het publiek en zal dit cultuurhistorische element in het nationale geheugen gegrift staan.

Interessante links: Rondleiding museum: http://www.ijsfontein.nl/projecten/waterlinie-museum Hajé: http://www.haje.nu/restaurant-nieuwegein Werk aan ’t Spoel: http://www.werkaanhetspoel.nl/webv341/index.php Fortbierbrouwerij: http://www.forteverdingen.com/

december 1, 2016